تحلیل الگو‌‌های فضایی آسیب‌‌‌های اجتماعی در محیط‌‌‌های شهری مطالعۀ موردی: منطقۀ پنج کلان‌شهر تهران

آسیب‌‌‌های اجتماعی یکی از محورها و مباحث اصلی مطالعات آسیب‌شناسی شهری در اغلب شهرها و کلان‌شهرهاست. این نوع آسیب‌‌‌ها دلایل، گونه‌‌‌ها و آثار و عوارض متعددی دارند و برنامه‌ریزی شهری نیز با هدف کاهش و کنترل آن، ناچار به اتخاذ رویکرد‌‌های متنوع و تحلیل‌‌‌های میان‌رشته‌‌‌ای است. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و بر اساس موقعیت‌یابی مکانی (GPS) داده‌‌‌های اسنادی پایه، الگو‌‌های فضایی چهار آسیب اجتماعی (کارتن‌خوابی، تکدی‌گری، اعتیاد و کودکان خیابانی) با استفاده از GIS و روش‌های آماری و گرافیکی در منطقۀ پنج کلان‌شهر تهران مطالعه و تحلیل می‌شود. یافته‌‌‌ها نشان می‌‌‌دهد بستر فضایی- جغرافیایی شهر و ساختار‌‌های کالبدی و کارکردی بارگذاری‌شده در آن بر شکل‌گیری کانون‌‌‌های مکانی، محور‌‌های فضایی، شدت تراکم، دامنه و نحوۀ انتشار فضایی آسیب‌‌‌ها و در نتیجه الگو‌‌های فضایی آسیب‌‌‌های اجتماعی اثر تعیین‌کننده دارد. ترمینال غرب، میدان آزادی، میدان دوم صادقیه، میدان شهرزیبا، محله‌‌‌های کن، مهران و جنت‌آباد جنوبی، مهم‌ترین محدوده‌‌‌ها و کانون‌های آسیب‌زایی اجتماعی و نقاط شدت تراکم آسیب‌‌‌ها محسوب می‌شوند که در شکل‌گیری محور فضایی و جهت جغرافیایی آسیب‌‌‌ها به‌شدت تأثیرگذارند. رفتار فضایی معتادان و کارتن‌خواب‌ها تابع کالبد فضا است و دامنۀ انتشار فضایی گسترده‌تر و فرایند انتشار مرحله‌‌‌ای دارد. درحالی‌که رفتار فضایی متکدیان و کودکان خیابانی تحت تأثیر کارکرد فضا، دارای دامنۀ پخش محدودتر و فرایند پخش مستقیم است. در نتیجه، نظام برنامه‌ریزی و نهاد مدیریت شهری در کنار رویکرد‌‌های معمول و متداول، باید با رویکرد فضایی به بستر جغرافیایی و محل وقوع آسیب‌‌‌ها و درک و تحلیل الگو‌‌های فضایی برخاسته از آن، آسیب‌‌‌های اجتماعی را برنامه‌ریزی و مدیریت کند. شالودۀ این رویکرد، برنامه‌ریزی و اصلاح ساختار‌‌های کالبدی و کارکردی فضای شهری، برای پیشگیری از ناهنجاری‌ها و کاهش آسیب‌‌‌های اجتماعی است.